تقویت رایزنان بازرگانی، مقدمه توسعه تجارت خارجی کشور

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ بررسی های علمی نشان دهنده تأثیرگذاری مثبت رایزنان بازرگانی بر تجارت خارجی کشورهای اعزام کننده رایزن است و گزارش ها نشان می دهند رایزنان تجاری و اقتصادی می توانند میان 10 تا ۱۵ درصد مبادلات تجاری کشورشان را با کشور میزبان افرایش دهند. سؤالاتی مطرح می شود، ازجمله اینکه چرا رایزنان بازرگانی کشورمان نتوانسته اند آنگونه که شایسته است، اثرگذاری داشته باشند و وظایف خود را انجام دهند؟ انتخاب کشورهای هدف برای اعزام رایزنان بازرگانی با چه رویکردی است؟ انتخاب، انتصاب و اعزام رایزنان بازرگانی طبق چه شاخص‌هایی انجام می شود ؟ 

پاسخ این سؤالات و ده ها سؤال دیگر، علاوه بر تبیین و تشریح اثرگذاری مثبت یا منفی رایزنان بازرگانی منصوب وزارت صنعت، معدن و تجارت، می تواند در تدوین نقشه راه تجارت خارجی دولت چهاردهم به دولتمردان کمک و با تبیین نقاط ضعف و قوت، نسبت به مرتفع کردن مشکلات و تقویت توانمندی ها اقدام و مسیر استفاده از این ابزار اثرگذار را هموار کند.

فرایند انتخاب و انتصاب رایزنان بازرگانی در وزارت صنعت، معدن و تجارت در سال های مختلف وضعیت چندان مطلوبی نداشته است

اوایل دهه 80 با تأسیس سازمان توسعه تجارت ایران، موضوع انتخاب و اعزام رایزنان بازرگانی به مجموعه جدید التأسیس واگذار و مفهوم رایزنان بازرگانی وارد ادبیات تجاری کشور شد. ‌تا قبل از آن سیاستگذاری امور  تجاری و‌ بازرگانی در داخل نمایندگی های کشور و سفارتخانه های جمهوری اسلامی ایران به وسیله رایزنان یا وابستگان اقتصادی منصوب وزارت امور خارجه انجام می شد که با توجه به ساختار و شرح وظایف این وزارتخانه، بیشتر موضوعات تجاری و اقتصادی بین الملل در حاشیه قرار می گرفت و نقش وابستگان اقتصادی بیشتر در حد اطلاع رسانی و بیان اخبار و تحلیل‌های تجاری بود. با آغاز به کار رایزنان بازرگانی و فعالیت این افراد در داخل نمایندگی های ایران، تفکیکی میان فعالیت رایزنان اقتصادی و بازرگانی شکل گرفت که موفق بودن یا نبودن آن بیش از هر چیز به دیدگاه های سفیران بازمی گشت که لازم بود تعادلی میان وظایف و اقدامات رایزنان بازرگانی و اقتصادی ایجاد کنند.

طبق قانون نانوشته ای، امور مربوط به سیاست های کلان تجارت بین الملل، ارتباط با تجارت و بازرگانان، استفاده از شرایط موجود برای بهبود عملکرد فعالان تجاری در کشور هدف و رفع مشکلات به صورت موردی به رایزنان بازرگانی واگذار شد.

 
فارغ از مطالب بیان شده، فرایند انتخاب و انتصاب رایزنان بازرگانی در وزارت صنعت، معدن و تجارت در سال های مختلف وضعیت چندان مطلوبی نداشته است. شرایط به گونه ای است که برخوردهای بعضاً غیر کارشناسی و بدون توجه به الگوهای کشورهای درحال توسعه باعث شده معیار مشخص و ثابتی برای انتخاب کشورهای هدف و نیز ویژگی های رایزنان بازرگانی وجود نداشته باشد و طراحی نکردن ساختاری مناسب، پاشنه آشیل رایزنان بازرگانی در دوره های مختلف بوده‌ است.

 
انجام فعالیت ها بر مبنای آزمون و خطا با وجود سیاست های شفاف و مناسب در حوزه توسعه روابط تجاری با سایر کشورها به ویژه در دولت سیزدهم، بازنگری در فرایندها را بیش از پیش ضروری کرده و امید است در آینده نزدیک و با در نظر گرفتن موارد زیر از فرصت حضور رایزنان بازرگانی در کشورهای هدف به نحو بهینه استفاده شود؛

 
۱. انتخاب کشورهای هدف

در زمینه انتخاب کشورهای هدف که رایزنان بازرگانی باید به آنجا اعزام شوند، لازم است دقت بیشتری کرد و انتخاب کشورهای هدف با سیاست های بالادستی و توجه به متغیرهای مهم سیاستی انجام شود تا بتوان با طراحی الگویی مناسب، در این مسیر گام برداشت. نبود الگو و ساختار در انتخاب کشورها باعث شده است بعضاً کشورهایی به عنوان کشور هدف برای اعزام رایزنان انتخاب شوند که در وهله نخست، مشخص نیست طبق کدام اولویت انتخاب شده اند. دوم، اینکه اگر کشور مد نظر به عنوان مرکزیت یا هاب سایر کشورها انتخاب شده، طبق چه اولویت‌هایی بوده است و سوم، اینکه چرا پس از یک دوره اعزام رایزن به کشور هدف، از فهرست کشورهای واحد اولویت برای اعزام رایزن بازرگانی حذف شده است. شاهد مدعا انتخاب کشورهایی همچون ایتالیا، آلمان، کویت، اتریش، مالزی، نیجریه و ونزوئلا در دوره هایی یا اعزام رایزن به کشورهایی ازجمله صربستان و  بلاروس در دوره اخیر بوده که مشخص نیست این کشورها طبق کدام متغیر و شاخص انتخاب شده اند.

۲. انتخاب رایزنان بازرگانی

هرچند در زمینه انتخاب و انتصاب رایزنان بازرگانی دستورالعمل‌هایی تهیه شده و به تأیید مسئولان سیاستگذاری کشور رسیده است، ولی نبود ضمانت اجرایی و وحدت میان طراحان دستورالعمل و مجریان آن (بدون استفاده از دیدگاه های کارشناسی و علنی در سنوات مختلف) باعث شده است شاهد برخوردهای سلیقه ای و غیر کارشناسی در انتخاب و انتصاب رایزنان بازرگانی باشیم. 

از این نکات که بگذریم، نبود پشتوانه برای اعزام رایزنان بازرگانی ناشی از نبود وحدت رویه و تغییرات پی در پی و سلیقه ای در شرایط و ویژگی های افراد اعزام شده به عنوان رایزن بازرگانی است و در نتیجه افراد زیادی با وجود تخصص، توان علمی، کارشناسی و اجرایی در این حوزه عطای فعالیت به عنوان رایزن بازرگانی را به لقایش بخشیده اند و میدان را برای افرادی خالی می کنند که به دنبال استفاده از خلأهای موجود در قانون هستند.

 
این افراد بدون آنکه ارزیابی دقیقی از عملکردشان در دوره رایزنی انجام شود، برای چندین دوره به عنوان نماینده بازرگانی کشور در بازارهای هدف (که بعضاً در یک حوزه نیست و رفتار و عملکرد دیگر و اندیشه و فکر جدیدی می طلبد) منصوب شدند و درنهایت نمی توانند اثرگذاری چندانی بر توسعه تجارت خارجی کشور داشته باشند.

 
از مجموع ۱۸رایزن بازرگانی (در عراق فاقد رایزن بازرگانی هستیم و صرفاً به اعزام نماینده اکتفا شده است)، ۱۰ نفر (۵۵ درصد) برای دفعات دوم و سوم به کشورهای مختلف اعزام شده اند و رایزنان بازرگانی کشورهای هند، لبنان، بلاروس، روسیه، الجزایر، امارات متحده عربی، ویتنام، صربستان، ازبکستان و پاکستان برای بار دوم و سوم به عنوان رایزن انتخاب شده اند.

اهمیت حضور رایزنان بازرگانی به عنوان تسهیل و تسریع کننده روابط تجاری بر کسی پوشیده نیست و اقدامات شکل گرفته تاکنون هرچند قابل قدردانی است

با توجه به نبود سازوکار مناسب برای انتخاب رایزنان بازرگانی، دوره خدمت آنها برای چندین بار تمدید شده و اجازه داده نشده است افراد دیگری وارد چرخه رایزنی شوند. این موضوع در کنار نبود سازو کار ارزیابی مناسب و ساختارمند، علاوه بر ایجاد یأس و دلسردی میان فعالان حوزه سیاستگذاری برای فعالیت در حوزه رایزنی، فضایی ایجاد کرده است افرادی بدون داشتن حداقل های موجود در دستورالعمل‌ها و آیین نامه های تدوینی خود را محق انتخاب و انتصاب به عنوان رایزن بازرگانی بدانند و مانعی جدی در برابر سایرین باشند.

موضوع مهم دیگر و اثرگذار در زمینه انتخاب رایزنان بازرگانی، شرایط انحصاری برای کارمندان رسمی وزارتخانه های صنعت، معدن و تجارت، جهاد کشاورزی و امور اقتصادی و دارایی است که باعث می شود فقط کارمندان این وزارتخانه ها بتوانند در فرایند رایزنی بازرگانی شرکت کنند و فعالان بخش خصوصی که اغلب از توانایی علمی و اجرایی بالاتری نسبت به کارمندان دولتی برخوردارند، نتوانند از این فرصت استفاده کنند.

اهمیت حضور رایزنان بازرگانی به عنوان تسهیل و تسریع کننده روابط تجاری بر کسی پوشیده نیست و اقدامات شکل گرفته تاکنون هرچند قابل قدردانی است، ولی کافی نیست و در راستای استفاده حداکثری از فرصت حضور رایزنان بازرگانی موارد زیر مفید ارزیابی می شود:

• تعیین کشورهای هدف برای اعزام رایزنان بازرگانی طبق نقشه راه توسعه صادرات غیر نفتی
• تدوین دستورالعملی جامع و مانع برای انتصاب و انتخاب رایزنان بازرگانی 
• هماهنگی و همفکری با نهادهای قانونگذار و سیاستگذار در زمینه تخصیص بودجه های مناسب با هدف توسعه حیطه فعالیت رایزنان بازرگانی